Bogowie stworzyli człowieka, ale i człowiek jest w stanie stworzyć bóstwo. Tę moc posiedli chociażby rzeźbiarze z kolkackiej dzielnicy Kumartuli.

Durga Pudźa, święto ku czci bogini Durgi, zwane także Durgotsab, to największe religijne wydarzenie w indyjskim stanie Bengal Zachodni. Jest to święto ruchome, którego data wyznaczana jest na podstawie tradycyjnego bengalskiego kalendarza księżycowego. Szczególnie hucznie Durga Pudźa obchodzona jest w stolicy Bengalu Zachodniego, Kolkacie, gdzie na ulicach stawiane są pandale – pawilony, zawierające imponujących rozmiarów podobizny bogini. Przy budowie pandali wykorzystuje się mitologiczny motyw pokonania przez Durgę demona Mahiszy, o ich konstrukcji i przeznaczeniu opowiem Wam w kolejnych tekstach, dziś zacznę od ludzi, którzy są odpowiedzialni za oszałamiający wygląd owych pawilonów-świątyń.

Wszystko zaczyna się w Kumartuli, dzielnicy położonej w północnej części Kolkaty. Historia tego miejsca sięga trzystu lat wstecz, a więc momentu powstania miasta nazywanego wówczas Kalkutą. W XVIII wieku jeden z pracowników Kompanii Wschodnioindyjskiej, John Zephaniah Holwell, na rozkaz przełożonych podzielił przeznaczoną dla rdzennych mieszkańców część miasta na kwatery – w każdej z nich od tego momentu mieli funkcjonować przedstawiciele poszczególnych kast zawodowych m.in. garncarze, wytwórcy wina, stolarze. Każda kwatera otrzymała nazwę odnoszącą się do zawodu wykonywanego przez jej mieszkańców – Kumartuli w języku bengalskim oznacza dosłownie ‚miejsce rzeźbiarzy’. Z czasem podział ten stracił znaczenie, wielu rzemieślników i handlarzy musiało opuścić swoje kwatery ze względu na nasilającą się konkurencję ze strony rozrastającego się jarmarku na Burra Bazar (Bara Bazar). Przetrwali jedynie wytwórcy boskich posągów z Kumartuli.

Dziś w Kumartuli mieszka i pracuje około stu pięćdziesięciu rodzin rzeźbiarzy. Wiele z nich szczyci się, że przekazywany z pokolenia na pokolenie zawód ich przodkowie wykonywali już w momencie powstania kwatery rzeźbiarzy, czyli ok. 1757 roku. Jedne rodziny początkowo zajmowały się wytwarzaniem przedmiotów użytkowych jak np. naczynia domowe, inne od trzystu lat koncentrują się na tworzeniu boskich wizerunków. Wielu rzeźbiarzy wykonuje, zresztą, posągi według wytycznych swoich przodków. Podobizny bóstw powstają z gliny zbieranej nad brzegami rzeki Hooghly, słomy i bambusowych palików – w tym momencie są jedynie martwym, pozbawionym boskiego pierwiastka przedmiotem, wytworem ludzkich rąk. Boskiej mocy nabierają dopiero w czasie rytuału zwanego Chokhu Daan – ofiarowanie oczu. Rzeźbiarz odłupuje wówczas dłutem warstwę gliny z oczu posągu i kolorowymi farbami maluje przepiękne źrenice i powieki bóstwa. W przypadku Durga Pudźa ceremonia ta ma miejsce w dniu zwanym po bengalsku Mahalaya, a przypadającym około tygodnia przed rozpoczęciem święta.

Kumartuli to niewielka dzielnica, składająca się z kilku zaledwie, niezwykle ciasnych uliczek, przy których zlokalizowane są warsztaty rzemieślnicze. Na co dzień to dość spokojne miejsce, w okresie Durga Pudźa można tam jednak spotkać spore gromady turystów z całych Indii, pragnących śledzić proces powstawania słynnych pandali.

W Kumartuli powstają jednak nie tylko posągi Durgi, jej dzieci i demona Mahiszy przeznaczone na świąteczne pawilony – produkcja pandali na jedno wydarzenie w roku nie pozwoliłaby żadnemu rzemieślnikowi utrzymać rodziny. W dzielnicy tej produkowane są więc także wizerunki innych bóstw eksportowane do świątyń w całych Indiach, a nawet poza granice kraju – wszędzie tam gdzie funkcjonuje hinduska diaspora. W niektórych warsztatach powstają ponadto podobizny bóstw współczesnej zachodniej popkultury, jak choćby Spidermana.

Blanka Katarzyna Dżugaj