Setki milionów hindusów i wyznawców innych religii indyjskich świętowało właśnie wkroczenie słońca w konstelację koziorożca, a co za tym idzie jego przesunięcie się nad północną półkulę. Moment ten znany jest w tradycji indyjskiej jako Makar Sankranti i jest jednym z najważniejszych świąt w tej części świata.

W hinduskim zodiaku, w miejscu znanego z zachodniej tradycji koziorożca, spotykamy morską bestię – makarę. Chociaż spór o pierwowzór tego stworzenia trwa wśród badaczy (a głównymi kandydatami są południowoindyjski kuzyn krokodyla – gawial i delfin gangesowy) to w klasycznej swej formie ta mityczna istota wygląda jak skrzyżowanie słonia, krokodyla i ryby. Warto przypomnieć, że i zodiakalny koziorożec ma przecież rybi ogon. W każdym razie makara jest patronem miesiąca solarnego, który przypada na połowę stycznia i połowę lutego kalendarza gregoriańskiego. Początek tego miesiąca nie przechodzi jednak bez echa w Indiach.

Makar Sankranti, którego kulturowa historia łączy się też z obchodami przesilenia zimowego, ma niejedno oblicze. Regionalne warianty i tradycje świąteczne są niezwykle różnorodne. Samo „koziorodcze” Sankranti zbiega się ponadto z ważnymi świętami regionalnymi, takimi jak pendżabskie dożynki – Lohri, czy tamilskie Pongal – o bardzo podobnym charakterze, lecz innych zwyczajach. Przejście słońca na półkulę północną zwiastuje również inne niebanalne wydarzenie. Co 12 lat odbywa się w Indiach wielkie Święto Dzbana – Kumbha Mela. To największe, gdy mowa o ilości uczestników religijne wydarzenie na świecie odbywa się na zmianę w 4 indyjskich świętych miastach, właśnie w czasie Makar Sankranti.

Jak Indusi (bo nie tylko hindusi) obchodzą to mniej znane, ale wcale nie mniej ważne niż Diwali czy Holi święto? Poza całą listą oczywistych aktywności świątecznych, które są dość uniwersalne kulturowo, takich jak: spędzanie czasu z rodziną, przygotowywanie i – co ważniejsze – spożywanie świątecznych potraw (głównie słodyczy), czy wizyty w świątyniach, wspomnieć trzeba o tym, co szczególnie kojarzy się hindusom z tym świętem. Do szczególnych dla tego czasu praktyk kulturowych należy na północy Indii przede wszystkim puszczanie latawców, a także (i to również, a może dla równowagi nawet bardziej w południowej części kraju popularne) zdobienie domów i usypywanie kolorowych wzorów z barwnego proszku przed wejściami do nich. Echem związków z przesileniem zimowym i powrotem słońca jest też chyba zwyczaj rozpalania wielkich ognisk – tak częsty przecież w świętowaniu przesileń i równonocy pod różnymi szerokościami geograficznymi. Na obszarach wiejskich jest to też czas, kiedy dzieci praktykują swoiste kolędowanie – odwiedzają dom za domem śpiewając i grając, a w zamian otrzymują – a jakże by inaczej! – słodkości. Zwyczajem, którego stworzenie (a pewnie raczej rozpowszechnienie) przypisuje się wybitnemu filozofowi i reformatorowi religijnemu z VIII w. Adi Śankarze jest kąpiel w Gangesie lub innym lokalnym, symbolizującym go zbiorniku wodnym czy rzecze. W czasie tego obrzędu oddaje się cześć Surji – słońcu.

Święto ma zatem przede wszystkim te dwa kluczowe wymiary – słoneczny oraz związany ze zbiorami. Sankranti zwiastujące pierwotnie czas, kiedy dnia przybywało, postrzegane było – i nadal w znacznej mierze jest – jako zwycięstwo światła i ciepła nad mrokiem i chłodem. Zbliża się cieplejsza część roku, a słońcu – Surji – oddaje się cześć i dziękuje za jego dającą życie energię.

W wielu częściach Indii jest to też okres świąt związanych z zimowymi zbiorami. W naszej części świata z pewnością zimy nie kojarzymy z obfitością zbiorów, ale w Indiach zimowe żniwa są bardzo ważne, a Makar Sankranti w swoich lokalnych odmianach to również okazja do celebrowania dożynek i zakończenia okresu, kiedy dawniej jedzenia najzwyczajniej w świecie brakowało.

Wróćmy jednak na koniec do daty tego święta. Jak wspomniano Makar Sankranti postrzegane jest jako powrót słońca i wydłużanie się dnia… ale, ale! Czy przypadkiem nie powinno się ono odbywać kilka tygodni wcześniej? Wszak przesilenie zimowe wypada 21 lub 22 grudnia. I faktycznie związek Makar Sankranti z zimowym przesileniem – nazywanym w tradycji indyjskiej Uttarajana – jest nieprzypadkowy, ale i skomplikowany.

Data Makar Sankranti wyznaczana jest przez cykl słoneczny i – jak zaznaczyliśmy na początku – odpowiada dokładnemu astronomicznemu momentowi wejścia słońca w znak Koziorożca. Moment ten przypada na 14 lub 15 stycznia w kalendarzu zachodnim. Wiemy – dzięki obserwacjom i wyliczeniom, których szczegółów sobie i Wam w tym miejscu oszczędzimy – że każde wydarzenie zależne od obrotu Ziemi wokół słońca ma istotne przesunięcie co 4 lata. W związku z tym Makar Sankranti przesuwa się „do przodu” w kalendarzu. Za 100 lat będzie ono występowało częściej 16 stycznia niż 14 czy 15. W związku z precesją przesileń i równonocy Uttarajana i Makar Sankranti oddalają się od siebie. W przeszłości jednak zbiegały się w czasie. Zdarzało się tak jeszcze pod koniec III w. n.e. a wcześniej przez długi czas było powszechne. Stąd oczywista „przesileniowość” Makar Sankranti wynikająca z astronomicznego momentu w którym było kiedyś celebrowane. Samo w sobie uświadomienie historycznego momentu, gdy zbiegały się te święta daje nam bardzo ciekawy wgląd w to jak i kiedy (!) kształtował się rozpowszechniony dziś kalendarz hinduski. Czas ten bowiem zgadza się bowiem z okresem, w którym hinduizm taki, jakim dziś go kojarzmy kończył wyłaniać się z wcześniejszego braminizmu i przyjął typowe dla hinduskiej religijności formy.

Wśród znanych na Zachodzie świąt hinduskich zazwyczaj próżno szukać Makar Sankranti. Dla hindusów jednak jest to bez wątpienia jedno z najważniejszych wydarzeń w roku, niezależnie od tego czy przyjmuje formę Sankranti, Pongal czy Lohri. Niech świadczy o tym fakt, że dzień na który ono przypada uznawany jest w hinduskiej astrologii za najpomyślniejszy w całym roku.

Krzysztof Gutowski