Uwielbiała psy, drogie samochody i filmy z Jamesem Bondem. Pasjonował ją krykiet, fotografia i gotowanie. Była kobietą wielkiej pasji, olbrzymiej siły wewnętrznej. Lata Mangeshkar – indyjska wokalistka, która zmarła w niedzielę w wieku 92 lat – pozostanie dla pokoleń Indusów (i nie tylko Indusów) „Głosem Bollywood”.

Indyjskie władze ogłosiły dwudniową żałobę narodową, flagi na masztach opuszczone są do połowy. Najważniejsi dygnitarze Indii z Premierem Modim na czele, ale też prezydenci, premierzy i ministrowie innych krajów Azji Południowej, najważniejsze osoby świata muzyki i filmu w Indiach i na świecie wyrażają swój żal i kondolencje z powodu odejścia Laty Mangeshkar. Kim była ta niezwykła kobieta, że wobec jej odejścia nie mogą obojętnie przejść nawet najwyższej rangi politycy regionu?

Lata Mangeshkar urodziła się w środkowych Indiach, jeszcze w czasach brytyjskich – w 1929 r. Jej rodzina nie była związana z muzyką od wielu pokoleń (a przynajmniej nie tak, jak niektóre indyjskie rodziny wywodzące swoje linie przekazu tradycji muzycznej np. z trzynastowiecznego Delhi). Jej ojciec był jednak aktorem teatralnym i wokalistą z klasycznym indyjskim wykształceniem muzycznym. Lata była najstarszą z piątki rodzeństwa i chociaż nigdy nie odebrała formalnej edukacji (w szkole spędziła podobno tylko jeden dzień) została nauczona pisania i czytania, a także odebrała pewien zakres edukacji ogólnej (dzięki rodzinie i najmowanym nauczycielom) oraz językowej (ważnej w wielojęzycznych Indiach). Rodzina Mangeshkarów dużo przemieszczała się po zachodnich Indiach. Był to intensywny czas dla osób, które szukały dla siebie miejsca w rozwijającym się przemyśle rozrywkowym. Po śmierci ojca Lata zmuszona była poszukiwać różnych źródeł pieniędzy. Udało jej się zacząć występować w filmach w prężnie rozkręcającym się filmowym biznesie Mumbaju (wtedy jeszcze Bombaju). Jako aktorka Lata nie czuła się pewnie i nie była to ta forma artystycznej aktywności, z którą chciała się związać. Gdy rozpoczęła nagrywanie piosenek do hindijęzycznych filmów – a wspomnieć trzeba, że znane z Bollywood piosenki nie są śpiewane przez aktorów, lecz właśnie, od samego początku tej branży, przez wykwalifikowanych wokalistów – jej kariera rozbłysła. Lata Mangeshkar była aktywna jako wokalistka przez de facto ponad 80 lat… Śpiewała piosenki dla niemal każdej z najwybitniejszych gwiazd indyjskiego kina, w tym chociażby dla dobrze znanej Kajol w latach 90. Współpracowała z najwybitniejszymi reżyserami – od Raja Kapoora po Karana Johara. Chyba nikt nie był aktywny w bollywoodzkiej fabryce snów dłużej niż właśnie „Słowik Bollywood”, cudowna Lata Mangeshkar.

Ale co tak naprawdę wyróżniało Latę wśród setek, jeśli nie tysięcy, wokalistek i wokalistów aktywnych przez te kilka dekad?

Najczęściej wskazuje się jej niesamowity głos. Bardzo słodki – dla zachodniego odbiorcy często przy pierwszym kontakcie nawet zbyt słodki – ale jednocześnie głęboki i zróżnicowany. Co więcej, Lata Mangeshkar mistrzowsko potrafiła operować emocjami i wywoływać te oczekiwane uczucia u odbiorców. W indyjskiej teorii muzyki – i sztuki w ogóle – gdzie ceni się właśnie zdolność wywołania określonego smaku estetycznego (zwanego rasa) u odbiorców i przywołania czystego uczucia danego rodzaju, był to bez wątpienia jeden z jej największych atutów. Lata Mangeshkar była wokalistką, która potrafiła odnaleźć się w najróżniejszych konwencjach i gatunkach. Śpiewała rozrywkowe bollywoodzkie hity, miłosne poetyckie ghazale, religijne pieśni i hymny, a także pieśni patriotyczne. Te ostatnie nierzadko w czasie ważnych wydarzeń w dziejach Indii – np. w czasie wojny indo-chińskiej w latach 60. Śpiewała w wielu językach, między innymi w hindi, sanskrycie czy też po bengalsku.

A może za tym sukcesem stoi też… siła… wewnętrzna siła kobiety, która osiągnęła wiele w niełatwych czasach i która przez to była naprawdę autentyczna dla swoich słuchaczy.

Latę kochano nie tylko w Indiach. Dla wielu migrantów była głosem dzieciństwa w dalekiej ojczyźnie, a dla kolejnych pokoleń przedstawicieli indyjskiej diaspory stanowiła prawdziwy symbol kulturowy, ale symbol znany z domu, z radia, z piosenek śpiewanych przez matkę lub babkę. Była głosem kraju ojców i matek. Piosenkarkę w 2012 roku uznano za jedną z 10 najwybitniejszych żyjących Indusów i Indusek, a w Księdze Rekordów Guinesse’a widniała przez lata jako wokalistka z największą ilością nagrań w dorobku (ponad 30 tys. nagranych utworów w latach 1948-1987).

Warto wspomnieć raz jeszcze, że nie pochodziła z rodziny, która byłaby związana z klasyczną muzyką hindustańską (jedną z dwóch tradycji – obok muzyki karnatackiej – klasycznej muzyki indyjskiej) od pokoleń. Sama wielokrotnie powtarzała, że ma braki w klasycznym muzycznym wykształceniu. Mimo to potrafiła śpiewać tak, że została zapamiętana również jako wokalistka klasyczna. Śpiewała przede wszystkim kompozycje muzyki hindustani, chociaż zdarzały jej się również eksperymenty z tradycją karnatacką. Te dwie tradycje muzyki indyjskiej różnią się historią oraz historycznie geograficznym położeniem: muzyka hindustańska na północy i w Indiach centralnych, karnatacka na południu, a także zestawem dźwięków, preferowanymi układami melodycznymi oraz samą techniką śpiewu. Obie jednak wyrastają z tego samego pnia starożytnej, indyjskiej myśli muzycznej wyrażonej w traktacie Natjaśastra. Lata Mangeshkar rozświetlała scenę i serca słuchaczy w kompozycjach klasycznych i pół-klasycznych, jak chociażby ghazale czy pieśni bengalskie. Współpracowała z mistrzami klasycznej muzyki, w tym z mistrzem Ravi Shankarem.

Nie sposób wyobrazić sobie historii indyjskiej muzyki filmowej – i muzyki w ogóle – bez jej niesamowitego głosu. W kraju w którym piosenki filmowe, ich melodie i tekst były przez dziesięciolecia postrzegane jako wyraz emocji całego narodu, jego szczęścia, trosk, miłosnych, patriotycznych i religijnych uniesień Lata Mangeshkar przez dekady będąca głosem przy którym wychowywały się pokolenia mieszkańców Indii była po prostu instytucją samą w sobie.

Krzysztof Gutowski