15 sierpnia 1947 roku niepodległość znacznej części obszaru Indii Brytyjskich stała się faktem. W wyniku podziału tego obszaru powstały dwa wielkie organizmy państwowe: Indie i Pakistan. Poszukajmy jednak prehistorii podziału brytyjskich Indii.

Dla Brytyjczyków kontrola nad olbrzymim i tak zróżnicowanym językowo, kulturowo, etnicznie i religijnie obszarem była niezwykłym wyzwaniem (a nie jedyny to był przecież obszar w Imperium, w którym słońce nigdy nie zachodziło). Brytyjczycy przekuli zatem w działanie znaną od dawna maksymę – „Dziel i rządź”. W czasie rządów kolonialnych doszło do wielkiej antagonizacji grup religijnych. Widoczne to stało się przede wszystkim w postawach elit związanych z dwiema największymi religiami – hinduizmem i islamem. Podzielił ich również stosunek do przeszłości i wizja przyszłości. Dla hinduskich elit i przedstawicieli nowopowstającego ruchu niepodległościowego walka z Brytyjczykami była kluczowa, ale nie oznaczało to sojuszu z muzułmanami. Muzułmanów (przede wszystkim oczywiście muzułmańskie dynastie rządzące w Indiach przed Brytyjczykami) uznawali oni za takich samych najeźdźców, co Europejczycy. Niepodległe Indie miały być „w końcu” Indiami „hinduskimi” – powrót do władzy muzułmanów nie wchodził w grę. Równocześnie elity muzułmańskie czuły, że to działacze hinduscy zyskują na znaczeniu. Jako przedstawiciele większości hinduscy intelektualiści mogli być w czasach brytyjskich znacznie bardziej widoczni.

Muzułmańskie elity – kojarzone ze spuścizną dawnego Imperium Mogolskiego – takiej pozycji nie miały. Działacze muzułmańscy o wiele bardziej utożsamiali się z wyznawcami islamu znajdującymi się pod europejskim jarzmem w różnych częściach Azji i Afryki, niż z hindusami i sikhami z brytyjskich Indii. To wszystko (choć nie tylko to oczywiście) doprowadziło do rozwoju teorii „dwóch narodów”, według której wyznawcy islamu i hinduizmu stanowią dwie zupełnie odrębne grupy, potrzebujące odrębnej przestrzeni do życia. Ta doktryna „dwóch narodów” stała się ciałem w wyniku podziału Indii Brytyjskich w 1947 roku. W wyniku wieloletnich działań niepodległościowych, powojennych zmian w wizji ładu światowego w ogóle oraz wewnętrznych problemów Wielkiej Brytanii Indie uzyskały (nie odzyskały, bo nigdy wcześniej takiego państwa jak „Indie” nie było!) niepodległość. Obszar Indyjskiej władzy rozpadł się na dwa państwowe byty: Indie i Pakistan (ze wschodnią częścią, która stanie się po kilku dekadach Bangladeszem).

Podział tej części Imperium nazywany jest w historiografii Azji Południowej po prostu Podziałem (Partition). To wydarzenie absolutnie definiujące to, czym dziś jest Azja Południowa. To trauma, z którą całe pokolenia Indusów i Pakistańczyków nie mogły sobie poradzić. To również cień, który padł na wzajemne relacje dwóch (potem trzech) państw oraz wyznawców różnych religii mieszkających w obrębie ich granic. Należy pamiętać, że sam Podział to czas największej w historii migracji ludności, a także niewyobrażalnych aktów przemocy i zbrodni. Zbrodnie tego okresu i ich społeczno-kulturowe konsekwencje to zupełnie odrębny temat, do którego warto będzie kiedyś powrócić. Zwróćmy jednak uwagę na nieoczywistość zasad, które stały się podstawą dla wyznaczania granic nowych państw. W telegraficznym skrócie podstawowym kryterium podziału miało być kryterium religijne. Obszary z większością muzułmańską będą częścią Pakistanu, z większością hinduską Indii. Przygraniczne prowincje np. Bengal miały zadecydować o tym czy zostaną podzielone poprzez referendum. Najsilniej dotknięty został podzielony niemal w połowie region Pendżabu, który stał się areną walk i masowych ruchów ludności. Pamiętajmy jednak, że nie całe terytorium dzisiejszych Indii i Pakistanu było bezpośrednią częścią brytyjskiego Imperium. Istniało wiele księstw – tzw. Princely States, które były niejako „lennikami” Brytyjczyków. Tak było w przypadku Kaszmiru rządzonego przez Maharadżę Hari Singha. Radża był hindusem, ale większość populacji księstwa stanowili muzułmanie. Pierwotnie pragnął utrzymać niepodległość. Jego decyzja jednak wywołała Pierwszą Wojnę o Kaszmir, w wyniku której Kaszmir – wbrew zasadzie większości – stał się częścią Indii (z wyjątkiem północnozachodniej części, która jest realnie kontrolowana przez Pakistan i znana jest jako prowincja Azad Kaszmir).

Teoretycznie o losach księstw mieli decydować ich władcy, ale – czego Kaszmir jest najlepszym przykładem – nie zawsze było to takie oczywiste. W praktyce księstwa te stały się częścią organizmów państwowych, w ramach których były geograficznymi enklawami – tak stało się w przypadku Nizamatu Hajderabadu w południowych Indiach. Długi proces formowania się Pakistanu i, przede wszystkim, Indii to również dzieje integracji kolonii innych państw. Terytoria francuskie na wybrzeżach południowych Indii stały się częścią Republiki Indii w latach 50., a portugalskie Goa, Daman i Diu realnie dopiero na początku lat 60!

Powstanie nowych bytów politycznych stało się w wyniku Podziału faktem. Budowanie ich tożsamości, ideologii, symboli narodowych nie było jednak łatwe i proces ten nadal się nie zakończył. Być może – mając na uwadze zróżnicowanie Azji Południowej pod każdym względem – nigdy się nie zakończy. Najlepszym przykładem może być sam problem nazw tych państw. Konstytucja Republiki Indii w 1950 roku zrównała znaczeniowo dwa terminy „Indie” oraz „Bharat” (dawny termin oznaczający w tradycji hinduskiej część indyjskiego terytorium, również nazwa Indii w wielu językach nowoindyjskich, w tym w oficjalnym hindi; Republika Indii to Bharat Ganaradźja). Użycie po prostu terminu Indie na określenie terenu tego państwa miało się podobno spotkać z oburzeniem ze strony Pakistańczyków. Oni wszak również postrzegali się za część historycznych Indii. Muzułmańscy działacze niepodległościowi spodziewali się – i chyba nawet byli o tym zapewniani – że państwo hindusów będzie nazywało się Hindustan albo Bharat. Symboliczna aneksja terminu „Indie” musiała być dla nich niemiłym zaskoczeniem. Sam termin Pakistan też ma skomplikowaną historię. Pakistan oznacza „Kraj/Miejsce Czystości”, ale pamiętać należy, że od samego początku miał być to również akronim nazw regionów, z dominującą populacją muzułmańską, które miały stać się podstawą dla nowego kraju – Pendżabu, Afganii (obszarów zamieszkanych przez Pasztunów), Kaszmiru, Sindu i Beludżystanu.

Historia podzielonych Indii Brytyjskich to historia szukania nowej tożsamości… Nowej – silnie ideologicznie osadzanej w tożsamościach dawnych. Pakistan – to kraj, stworzony przez elity, które emigrowały spoza jego terenu; to kraj z urzędowym językiem urdu, który nie był pierwszym językiem żadnej z grupy zamieszkujących ten obszar; to kraj w którym założenia islamu walczą w dyskursie narodowym z ideami socjalizmu, liberalizmu i globalizacją. To kraj, który pamięta o wielkim muzułmańskim dziedzictwie Azji Południowej, ale w ciągu ponad pół wieku niepodległości zdążył już wytworzyć własne narodowe mity i świadomość narodową. Indie to kraj olbrzymiej różnorodności i bezustannego napięcia między wizją Ojców Założycieli, którzy widzieli Indie, jako kraj świecki i pluralistyczny, a ideologią hinduskości (hindutwa) promowaną i wcielaną w życie przez hinduskich nacjonalistów z rządzącą partią BJP na czele. Podział Indii Brytyjskich był wielką tragedią, prawdziwym rozcięciem zróżnicowanej, ale jednak wspólnoty historycznej. Nie czas i nie miejsce na ocenę słuszności samego Podziału, ale bez wątpienia to niewyobrażalna historyczna trauma, a związane z nią koszmary są nadal obecne w świadomości i nieświadomości prawie 2 miliardów mieszkańców Azji Południowej. Obserwując obchody Dni Niepodległości w Indiach i Pakistanie pamiętajmy zatem o tym, że każda niepodległość ma swoją cenę.


Krzysztof Gutowski