W tym roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO trafiły kolejne dwa obiekty z Indii – południowoindyjskie świątynie z okresu Hojsalów, o których pisaliśmy TUTAJ oraz miejsce niezwykłe, którego idee są bliskie nam – twórcom Kulturazji: Śantiniketan.

Śantiniketan został wykorzystany przez indyjskiego myśliciela, pisarza i reformatora Rabindranatha Tagore’a początkowo jako szkoła z internatem i centrum sztuki oparte na starożytnych tradycjach indyjskich, ostatecznie jednak przekształciło się w uczelnię i centrum kulturowe realizujące wizję ludzkości przekraczającej granice religijne i kulturowe.

Tagore nie zaczynał jednak od zera. Śantiniketan został założony przez Debendranatha Tagore’a – ojca Rabindranatha – który sam był istotnym myślicielem i filozofem zaangażowanym w reformatorski ruch Brahmo Samadź (Stowarzyszenie Brahmana). W 1863 r. kupił spory kawałek ziemi na terenie dzisiejszego dystryktu Birhum i założył tam aśram – miejsce schronienia duchowego i edukacji, gdzie planował nauczać na temat nurtu Brahmo Samadź. Nazwał to miejsce „Siedzibą Pokoju” – Śantiniketan. Kilka dekad później Rabindranath Tagore założył w tym samym miejscu rodzinnego majątku Brahmaćarja Aśram – szkołę, początkowo dla kilku jedynie uczniów, która w ciągu zaledwie kilkunastu lat rozrosła się i w 1925 r. została przemianowana na Patha Bhawana, a następnie przekształcona ostatecznie w Uniwersytet Wiśwa-Bharati (Visva-Bharati). Uczelnia rozwijała się i w końcu oferta objęła wszystkie najważniejsze dyscypliny nauki reprezentujące nauki humanistyczne i ścisłe, ale też edukację artystyczną. W 1951 r. instytucja uzyskała realne znaczenie krajowe, gdy otrzymała status uniwersytetu centralnego. Rabindranath Tagore założył jednak w tym miejscu również kilka innych instytucji kulturalnych, w tym Kala Bhawan (szkołę sztuk pięknych) i Sangit Bhawan (szkołę muzyczną).

Obszar Śantiniketanu to nie tylko kampus uniwersytecki, ale też inne obiekty, które istniały w majątku Tagore’ów, osiedla ludności plemiennej, przestrzenie handlowe i wystawowe, które powstały później. Trafiając na wspomnianą listę UNESCO Śantiniketan dołączył do dwóch innych przykładów światowego dziedzictwa ulokowanych w indyjskim Bengalu: lasów namorzynowych (sundarbanów), o których pisaliśmy TUTAJ oraz kolei górskiej w herbacianym regionie Dardźiling.

Idea powstania Śanitiketanu była wynikiem swoistej traumy edukacyjnej indyjskiego noblisty, polihistora i prawdziwego człowieka renesansu, jakim był Rabindranath Tagore. Myśliciel ten bardzo źle wspominał krótki czas swojej formalnej edukacji.

Tagore wierzył, że szkoły brytyjskich czasów kolonialnych to fabryki produkujące niezdolne do myślenia maszyny, idealnie nadające się do pełnienia określonych funkcji w administracji kolonialnej. Zamiast uczyć czystych danych edukacja – zdaniem Tagore’a – odbywać się powinna poprzez doświadczanie i interakcję ucznia ze światem. Miało to na celu budowanie jedności wszystkich ludzi i poczuciu związku człowieka ze światem. Nieprzypadkowo zatem cały projekt realizowany był pod hasłem „wasudhajwa kutumbakam” – „cała ziemia jednym domem”.

Oprócz idei uczenia się przez doświadczenie Tagore podzielał także nacisk Gandhiego na rozwój obszarów wiejskich, a zatem wspieranie lokalnych (często plemiennych i dotychczas kiepsko zintegrowanych) społeczności. Podkreślał też indywidualne potrzeby uczniów i znaczenie więzi między uczniem a nauczycielem. Edukacyjne idee Tagore’a znajdowały wyraz w tworzonych instytucjach Śanitiketanu i chociaż z upływem lat Uniwersytet Viśwa-Bharati, musiał zacząć przystosowywać się do zmieniającego się świata i wymagań prawnych stawianych przed instytucjami edukacyjnymi to podstawowa wizja edukacji i życia wciąż pozostała taka sama jak ta, którą zaszczepił w tym miejscu Tagore.

W UNESCO’wym dossier obiektu opisano Śantiniketan jako „wybitny przykład awangardowej enklawy intelektualistów, pedagogów, artystów, rzemieślników i robotników, którzy współpracowali i eksperymentowali – wolni od ustalonych europejskich paradygmatów kolonialnych – aby realizować unikalny język architektoniczny i wprowadzać nowe modernistyczne ujęcie w sztukę, architekturę, krajobraz, projektowanie produktów i urbanistykę”.

Warto podkreślić, że w rzeczywistości UNESCO objęło wpisem cały kompleks Śantiniketanu, a zatem również – a może przede wszystkim – zabytkowe i wymagające często niemal natychmiastowych działań restauratorskich i konserwacyjnych – historyczne budynki. Ważnym elementem przesądzającym w pewnej mierze o akceptacji zgłoszenia jest potraktowanie Śantikitetanu jako całości – jako swoistego kulturowo-naturalnego ekosystemu, na który składają się zabytkowe budowle związane z Tagorem, ale też stworzone tam instytucje, wytworzone relacje między społecznością uczelni a społecznością plemienną Santalów oraz wędrownych mistyków Baulów, czy w końcu tradycje takie, jak obmyślone przez założyciela sezonowe święta, które są znakiem rozpoznawczym Śantiniketanu w regionie.

Fakt, że Śantiniketan – najpełniejsza realizacja edukacyjnych i społecznych wizji bardzo bliskiego nam Rabindranatha Tagore’a – trafił na listę światowego dziedzictwa cieszy nas ogromnie i mamy nadzieję, że przełoży się to zarówno na te niewymierne, jak i wymierne korzyści dla miejsca, które we współczesnych Indiach – z trudem, ale jeszcze jakoś – opiera się fali hinduskiego nacjonalizmu.

Krzysztof Gutowski