7 października poznaliśmy nazwisko Laureata Nagrody Nobla w dziedzinie Literatury. Został nim Abdulrazak Gurnah, uznany powieściopisarz i naukowiec, który urodził się na wyspie Zanzibar położonej na Oceanie Indyjskim (obecnie Zjednoczona Republika Tanzanii) w 1948 roku.

Tegoroczny werdykt Akademii Szwedzkiej ucieszył zapewne nie tylko wszystkich entuzjastów literatury afrykańskiej (wyczekujących z pewnością wyróżnienia dla wybitnego kenijskiego pisarza Ngũgĩ’ego Wa Thiong’o), ale przede wszystkim czytelników i czytelniczki zainteresowane problematyką relacji Globalnej Północy i Globalnego Południa.

Czym wyróżnił się Gurnah i jego twórczość? W werdykcie czytamy, iż został nagrodzony „za bezkompromisową i współczującą penetrację skutków kolonializmu i losu uchodźcy w przepaści między kulturami i kontynentami”. Przyjrzyjmy się zatem, co zdecydowało o tym, że literatura Gurnaha zawładnęła zbiorową wyobraźnią, przyczyniając się nie tylko do przybliżenia relacji przestrzennych, które naznaczają naszą współczesność w sposób szczególny, ale również do zniwelowania symbolicznej kulturowej przepaści.

Podobnie jak dla większości bohaterów swoich powieści, domem Abdulrazaka Gurnaha jeszcze w latach młodzieńczych stała się Wielka Brytania. W 1968 roku na skutek rewolucji i represji o podłożu etniczno-religijnym i politycznym, został zmuszony do ucieczki z Zanzibaru do Anglii. Uzyskanie statusu uchodźcy – de facto w państwie, spod którego rządów jego ojczyzna właśnie się wyzwoliła, stało się żywą częścią doświadczenia pisarskiego przyszłego noblisty. Na Zanzibar powrócił na krótko dopiero w latach 80. XX wieku. Doktoryzował się na Uniwersytecie w Kent w Canterbury, gdzie objął stanowisko profesora literatury angielskiej i postkolonialnej.

Gurnah jest autorem dziesięciu powieści. Mimo że suahili jest jego pierwszym językiem, pisze przede wszystkim po angielsku. Warto wskazać tu choćby utwory: Memory of Departure (1987), Pilgrims Way (1988), Gravel Heart (2017) czy Afterlives (2020). Jego najgłośniejszymi powieściami są Paradise (1994) i By the Sea (2001), które znalazły się na liście do Nagrody Bookera. To pisarz o wielkim talencie, wrażliwości i sile komunikatywnej, co koresponduje z jego działalnością akademicką. Z jego publikacjami naukowymi zetknęłam się wiele lat temu. Były to opracowania literaturoznawcze poświęcone współczesnej literaturze afrykańskiej i azjatyckiej w ujęciu komparatystycznym, w tym twórczości Ngũgĩ’ego Wa Thiong’o, Wole Soyinki czy Salmana Rushdiego. Wiedziona przeczuciem sięgnęłam również po jego biografię. Wielkie było moje zaskoczenie, kiedy dowiedziałam się, że w latach 80. pracował na nigeryjskim Uniwersytecie Bayero w Kano, na którym przebywałam – jeszcze jako studentka – po raz pierwszy ponad dziesięć lat temu. Zrozumiałam wówczas, że koncept travelling cultures, przemieszczających się obszarów kulturowych, dyskursów i narracji, świetnie rezonuje zarówno z twórczością, jak i mobilnością pisarza.

W swoich pracach Gurnah dokumentuje doświadczenia brytyjskich i wschodnioafrykańskich migrantów, trudne przeżycia związane z duchowym błądzeniem, brakiem przynależności, dyskryminacją, tęsknotą czy redefinicją pamięci społecznej, bez ckliwego zabarwiania owych doświadczeń nad wyraz uczuciowo. Wręcz przeciwnie, tym co do nas przemawia, jest często cisza, niczym w tytule powieści Admiring Silence (1996). Większość protagonistów powieści – jak chociażby Saleh Omar i Latif Mahmed z By the Sea, Yusuf z Paradise tudzież Hassan z Memory of Departure, zmaga się z dyslokacją i wysiedleniem, procesem bezdomności, potrzebą ucieczki, samotnością i walką o odzyskanie materialnego lub symbolicznego domu. Problematyka poszukiwania tożsamości jest każdorazowo ulokowana na tle doświadczeń Diaspory, jak i burzliwych przemian kulturowych, historycznych i politycznych zachodzących w społecznościach Afryki Wschodniej w dobie kolonialnej i postkolonialnej.

Co więcej, narracyjne wyobrażenia Gurnaha o Afryce Wschodniej są dość szczególne ze względu na decyzję autora o włączeniu rodzimego regionu do literackiego świata Oceanu Indyjskiego. Jak zaznacza w jednym z wywiadów, dialog Południa z Południem – w myśl podziału świata na Globalną Północ i Globalne Południe – wyrażany poprzez ideę powiązania historii i kultury Zanzibaru i wybrzeża Tanzanii z państwami Oceanu Indyjskiego, nie jest zjawiskiem nowym, choć często pomijanym. To oczywiście nie jedyna podróż, w jaką zabiera nas noblista. Rozmaite powieści Gurnaha lokują czytelników w skrajnie odległych lub liminalnych rzeczywistościach czasowo-przestrzennych, m.in. zawieszonych między tradycyjnie ujmowanym Wschodem a Zachodem lub w momencie trwania rządów administracji niemieckiej i brytyjskiej. Wiele z tych miejsc tylko z pozoru dzielą fundamentalne różnice, a wspomniane wcześniej przepaści nierzadko tkwią w ludzkich umysłach. W ujęciu autora Zanzibar to wyspa, na której zacierają się granice Afryki i Azji. Stara się on ponadto zdjąć – niewątpliwe eurocentryczne i stereotypowe – brzemię peryferyjności regionu.

Na koniec odniosę się do słów indyjskiego krytyka literackiego i teoretyka studiów postkolonialnych – Homi’ego K. Bhabhy, który w zbiorze esejów Nation and Narration (1990) konstatował, iż narody, podobnie jak narracje, tracą swoje początki w mitach czasu i tylko w pełni napotykają swoje horyzonty w wyobraźni. Gurnah wnikliwie wiąże realne terytoria i wyzwania współczesności, w tym migracje i zjawisko uchodźstwa w Wielkiej Brytanii, ze światem wyobraźni i fikcją literacką. Trudno oprzeć się wrażeniu, że narracje Gurnaha silnie korespondują z kryzysem migracyjnym. Wierzę, że lektura jego dzieł przyniosłaby właściwą lekcję empatii.

Dr Patrycja Kozieł