Zimowe przesilenie, będące najkrótszym dniem i najdłuższą nocą roku na półkuli północnej, od dawna postrzegano jako moment graniczny w porządku czasu i kosmosu. Łączyło ono lęk przed triumfem ciemności z nadzieją na powrót światła, dlatego w wielu kulturach interpretowano je jako kryzys, po którym następuje odnowienie ładu świata. Z tej ambiwalencji wyrosły święta i rytuały wykorzystujące światło, ogień, wspólnotę i jedzenie jako środki podtrzymania życia i równowagi.

Obchodzone przez czas chrześcijański Boże Narodzenie stanowi kalendarzową kontynuację rzymskich Saturnaliów, których funkcję – z nową interpretacją teologiczną – w dużej mierze przejęło. Poniżej prezentujemy Wam innych pięć świąt, które wiążą się z przesileniem zimowym. Choć perskie, żydowskie, japońskie, chińskie i indyjskie obchody różnią się formą, łączy je wspólna symbolika cyklicznego odradzania się światła oraz zwycięstwa światła nad mrokiem.

• Szab-e Jalda

Jalda, jedno z najstarszych wciąż obchodzonych perskich świąt, przypada na noc zimowego przesilenia, zwykle między 20 a 22 grudnia, i oznacza moment graniczny pomiędzy okresem ciemności a ponownymi narodzinami i dominacją światła. Sama nazwa łączy perskie słowo shab, oznaczające noc, z terminem Yaldā, zapożyczonym z języków semickich i znaczącym „narodziny”, co tradycyjnie interpretuje się jako symboliczne narodziny Słońca po okresie jego największego osłabienia. W staroirańskim kontekście kosmologicznym i zoroastryjskim noc przesilenia była czasem szczególnie niebezpiecznym, kiedy siły chaosu osiągały szczyt swojej mocy, dlatego czuwanie i wspólne przetrwanie nocy miało charakter ochronny.

Do dziś Jalda jest świętem rodzinnym, obchodzonym poprzez wspólne spotkania, trwanie w nocy, opowieści, recytację poezji – zwłaszcza Hafeza – oraz symboliczne wróżby z jego wierszy. Centralną rolę odgrywa jedzenie, zwłaszcza owoce o czerwonej barwie, takie jak granaty i arbuzy, które symbolizują życie, krew i ciepło, a także orzechy i suszone owoce, mające zapewnić zdrowie i dostatek. Jalda nie jest świętem religijnym w ścisłym sensie (tj. związanym z dominującym dziś w Iranie i Azji Centralnej islamem), lecz raczej kulturowym rytuałem, który łączy obserwację astronomiczną z poetycką refleksją nad czasem i światłem.

• Chanuka

Chanuka, żydowskie święto świateł, choć nie jest bezpośrednio astronomicznym świętem przesilenia, przypada zwykle na grudzień i w symboliczny sposób wpisuje się w narrację o zwycięstwie światła nad ciemnością. Jej nazwa pochodzi od hebrajskiego rdzenia ḥ-n-k, oznaczającego poświęcenie lub inaugurację, i odnosi się do ponownego poświęcenia Świątyni Jerozolimskiej po jej odzyskaniu przez powstańców machabejskich w II wieku p.n.e. Chanuka rozpoczyna się 25. dnia miesiąca kislew według kalendarza hebrajskiego i trwa osiem dni, a jej centralnym motywem jest cud oliwy, według którego niewielka ilość rytualnie czystego oleju paliła się w menorze przez osiem dni, mimo że wystarczała jedynie na jeden.

W tradycji rabinicznej i późniejszej Chanuka stała się świętem pamięci o religijnej niezależności, wierności Prawu i boskiej opatrzności, a zapalanie kolejnych świateł chanukiji ma charakter publicznego świadectwa. Towarzyszą temu modlitwy, pieśni, potrawy smażone na oleju – takie jak placki ziemniaczane i pączki – oraz zwyczaje rodzinne, gry i drobne podarunki dla dzieci. Święto obchodzone było i jest przez diasporę żydowską w różnych zakątkach świata – w tym w Azji Południowej i Wschodniej. Symbolika światła w Chanuce, szczególnie wyraźna w zimowym kontekście, nadaje temu świętu wyraźny wymiar kosmiczno-egzystencjalny, nawet jeśli jego podstawowa interpretacja odnosi się do historycznego wydarzenia z żydowskiej historii.

• Dongzhi

Chińskie święto Dōngzhì, oznacza „zimowy zwrot” lub „zimowe przesilenie” i jest jednym z najważniejszych terminów słonecznych w tradycyjnym kalendarzu chińskim, którego historia sięga co najmniej czasów dynastii Han. Święto to przypada dokładnie w dniu astronomicznego przesilenia zimowego i odgrywało kluczową rolę w bazującej na cyklu rocznym kosmologii Chin. W klasycznej interpretacji Dōngzhì symbolizuje moment, w którym skrajne yin – noc, zimno i bierność – osiąga swój szczyt, po czym zaczyna ustępować rosnącej energii yang, utożsamianej ze światłem i życiem.

Z tego względu dzień ten uważano za początek nowego cyklu, a w niektórych epokach był nawet traktowany jako quasi-noworoczny. Tradycje związane z Dōngzhì obejmują spotkania rodzinne, ofiary dla przodków oraz – co oczywiste – świąteczne potrawy, różniące się regionalnie: na północy Chin spożywa się pierogi jiaozi, które mają chronić przed zimnem i chorobami, natomiast na południu popularne są kulki ryżowe tangyuan, symbolizujące jedność i ciągłość rodziny. Dōngzhì do dziś pozostaje ważnym momentem w kalendarzu kulturowym świata chińskiego, łącząc kosmologię, etykę rodzinną i kuchnię.

• Tōji

Japońskie Tōji, zapisywane znakami 冬至, oznaczającymi dosłownie „przybycie zimy” – tak, jak chińskie Dongzhi, będące zresztą pierwowzorem japońskiego festiwalu. Termin ten odnosi się, jak wspomnieliśmy, bezpośrednio do dnia zimowego przesilenia i wywodzi się z chińskiego systemu 24 terminów słonecznych, zaadaptowanego w Japonii kilka wieków temu. Tōji przypada zwykle 21 lub 22 grudnia i od setek lat postrzegane jest jako moment zwrotny w cyklu roku, kiedy po osiągnięciu najniższego punktu energia słoneczna zaczyna stopniowo wzrastać. W japońskiej tradycji, zwłaszcza ludowej i medycznej, dzień ten miał szczególne znaczenie dla zdrowia, odporności i harmonii ciała z porami roku. Najbardziej charakterystycznym zwyczajem związanym z Tōji jest kąpiel w gorącej wodzie z dodatkiem owoców yuzu, cytrusów które mają mieć działanie oczyszczające, rozgrzewające i ochronne. W tym czasie spożywa się też dynie, uznawane za warzywa wzmacniające organizm w środku zimy. Choć Tōji nie ma charakteru wielkiego święta publicznego, bywa upamiętniane w świątyniach buddyjskich i shintō, a przede wszystkim funkcjonuje jako domowy rytuał, przekładający wnioski płynące z obserwacji cyklu solarnego na troskę o ciało i zdrowie.

5. Uttarajana i Makar Sankranti

W przypadku Indii kwestia przesilenia zimowego związana jest w zasadzie z okresem między dwoma świętami – Uttarajana (uttarāyana) i Makar Sankranti. Łącznie wyrażają złożony kompleks idei astronomicznych, religijnych i agrarnych, związanych z pozorną zmianą kierunku ruchu Słońca na niebie. Termin Uttarāyana oznacza „północną wędrówkę” Słońca i odnosi się do okresu, w którym Słońce przesuwa się ku północy, natomiast Makar Sankranti dosłownie znaczy „przejście w Makarę”, czyli wejście Słońca w znak Koziorożca. W przeciwieństwie do wielu innych świąt indyjskich, Makar Sankranti obchodzone jest według kalendarza słonecznego i przypada zazwyczaj 14 stycznia – kilkanaście dni po zimowym przesileniu symbolizowanym w kalendarzu przez Uttarajanę. W tradycji hinduistycznej moment ten uznawany jest za szczególnie pomyślny, symbolizujący duchowe wzniesienie, sprzyjający rytuałom oczyszczenia i darowiznom. Teksty hinduskie wiążą Uttarajanę z dobrym losem duszy po śmierci, a jednocześnie święto to ma silny wymiar rolniczy, związany z końcem jednego cyklu zbiorów i początkiem nowego.

Obchody Makar Sankranti przybierają różnorodne formy regionalne: rytualne kąpiele w świętych rzekach, palenie ognisk, przygotowywanie potraw z sezamu i cukru trzcinowego, loty latawców, tańce i święta plonów takie jak Pongal, Lohri czy Magh Bihu. W tej różnorodności wspólny pozostaje motyw przejścia, światła i odnowy, który wpisuje indyjskie święta w uniwersalną logikę przesilenia. Związki symboliczne Makar Sankranti z zimowym przesileniem są wynikiem historycznego przesunięcia tego święta. W pierwszych wiekach naszej ery Uttarajana i Makar Sankranti przypadały bowiem na ten sam czas. Jednak w wyniki specyfiki hinduskiego kalendarza drugie z tych świąt zaczęło się oddalać od powiązanego z nim pierwotnie astronomicznego zjawiska.

Mimo, że opisane święta wywodzą się z odmiennych tradycji religijnych i kulturowych, łączy je wspólna logika patrzenia na zimowe przesilenie jako moment graniczny i czas odnowy. We wszystkich tych przypadkach kluczowe znaczenie ma obserwacja cyklu natury oraz postrzegany symboliczny powrót światła po okresie największej ciemności, wyrażany poprzez rytuały koncentrujące się wokół ognia i światła. Przesilenie staje się także chwilą podtrzymania i odnowienia więzi rodzinnych i wspólnotowych, sprzyjającym spotkaniom, pamięci i podtrzymywaniu tożsamości. Obok oficjalnych narracji religijnych i historycznych istotną rolę odgrywają praktyki rytualne i tradycje kulinarne.

Krzysztof Gutowski