Hinduska teologia uwielbia klasyfikowanie przejawów boskości ze względu na aspekty czy też funkcje. Jednym z takich konceptów jest postać Trójbogini – Tridewi, który stanowi analogię do trójcy męskich bogów – Trimurti. Trzy boginie odpowiadają za powstanie, trwanie i zniszczenie świata. Ostatnim razem przyjrzeliśmy się bogini Saraswati. Drugą zaś boginią z mitycznej trójcy jest Lakszmi.

Bogini ta często – choć nie wyłącznie – postrzegana jest jako małżonka boga Wisznu, a zatem jej funkcja też jest zbliżona. Lakszmi podtrzymuje życie i uosabia bogactwo form życia i obfitość wszechświata w ogóle. Zdaje się też, że jest jednym z pierwszych bóstw żeńskich w Indiach, które uzyskały niezależny status w hinduskim panteonie. Lakszmi jest boginią o wielu imionach i czci się ją pod wieloma postaciami. Badacze są zdania, że najwcześniejszym imieniem bogini jako personifikacji dobrobytu jest Śri. Samo słowo to oznacza splendor czy też chwałę i wiązane jest z najróżniejszymi przejawami dobrobytu, bogactwa i piękna. Najpowszechniejsze imię Lakszmi mogło być pierwotnie uzupełnieniem imieniu Śri. Znaczy to bowiem „znak”/”manifestacja” i często funkcjonowało w formie „Śri Lakszmi” – „Przejaw Chwały”. Być może jednak pierwotnie były to dwa żeńskie bóstwa, które teologicznie w którymś momencie utożsamiono. Lakszmi znana jest również pod dziesiątkami innych imion. Popularne są te łączące ją z lotosem – Padmawati lub Padma, ze względu na jej przebywanie na lotosowym tronie. W tradycjach tantrycznych z Lakszmi często kojarzona jest bogini Lalita, która oznacza „Bawiąca się”, a która stanowi centralną postać południowoindyjskiego śaktyzmu.

Choć słowo „lakszmi” pojawia się już w najstarszych tekstach indyjskich, tj. Wedach, nieuzasadnione zdaje się łączenie ich wystąpienia z kultem bogini Lakszmi, którą znamy z dzisiejszego hinduizmu. Bogini nabrała swoich cech nieco później, a w pełni zauważalną boginią jest dopiero w sanskryckich eposach. Tam właśnie Lakszmi uosabia już dobrobyt, bogactwo i szczęście. W eposie Ramajana mamy już do czynienia ze wspomnianym utożsamianiem małżonki awatarów Wisznu – w tym wypadku chodzi o Ramę – z Lakszmi. Zatem za wcielenie tej bogini uznaję się wierną mężowi Sitę. W materiale archeologicznym ciekawą wczesną formą Lakszmi jest tzw. Słoniowa Lakszmi. Przedstawienia bogini otoczonej przez dwa słonie spryskujące ją wodą jest jednym z najczęściej spotykanych na stanowiskach archeologicznych w dawnych Indiach, szczególnie w okresie Imperium Kuszanów (I-IV w. n.e.). Gdy mówimy o rozwoju kultu Lakszmi warto zasygnalizować starą, acz popularną koncepcję Ośmiu Lakszmi czy też Ośmiorakiej Lakszmi – Aszta Lakszmi. Jest to zespół ośmiu, odróżniających się ikonograficznie manifestacji bogini. W ramach tej koncepcji bogini postrzegana jest jako źródło ośmiu form bogactwa: duchowego, materialnego, urodzajnych plonów, władzy i chwały królewskiej, odwagi, potomstwa i zwycięstwa.

Najczęściej przytaczaną mityczną historią związaną z Lakszmi jest opowieść o jej narodzinach. Wydarzeniem kluczowym dla powstania i trwania świata takim, jakim go znamy jest w mitach hinduskich mącenie mlecznego oceanu. W praczasie bogowie i stanowiący ich przeciwieństwo (często błędnie oddawani w przekładach jako „demony”) asurowie próbowali pozyskać nektar nieśmiertelności (amrytę). W tym celu musieli ubić – tak, jak śmietanę ubija się na masło – mleczny ocean zawierający cały potencjał wszechświata. Jednym z cudów pozyskanych w czasie owego mącenia okazała się…bogini Lakszmi. Zamanifestowała się nagle otoczona kwiatami i pszczołami, mlekiem i miodem. Jej blask (śri) zwrócił uwagę bogów i asurów. Wszyscy zapragnęli uczynić z niej swoją małżonkę, łącznie z trzema najważniejszymi bogami hinduizmu: Brahmą, Wisznu i Śiwą. Doszło nawet do otwartego konfliktu, w którym zwyciężył Wisznu. Od tego czasu Lakszmi i Wisznu stanowią kosmiczną parę odpowiedzialną za podtrzymanie trwania wszechświata i kosmiczną równowagę. Lakszmi jest zawsze u boku Wisznu i inkarnuje się jako jego żona we wszystkich historiach mitycznych o zstąpieniach (awatarach) tego boga.

Bogini Pomyślności przedstawiana jest w bardzo różny sposób, ze względu na wielość swoich aspektów, form, bogiń lokalnych, z którymi jest utożsamiana, czy też w końcu z powodu zmienności w trendach artystycznych na przestrzeni wieków. Najczęściej w ikonografii pojawiają się symbole obfitości, czyli woda oraz złoto. Znany badacz indyjskiej sztuki Coomaraswamy wskazał na trzy typowe przedstawienia Lakszmi, jako:

• dwurękiej stojącej bogini, która w prawej ręce trzyma lotos
• bogini siedzącej lub stojącej na lotosie („lotosowym tronie” – padmasana)
• bogini trzymającą łodygi lotosu.

Dodać można jeszcze powszechny – wspomniany już – motyw bogini otoczonej przez wylewające na nią wodę lub wysypujące złote monety słonie. Najczęściej w ikonografii Lakszmi ma dwie lub cztery ręce. W tym drugim przypadku przeważnie trzyma w nich takie atrybuty jak: lotos, owoc, muszla (śankha), dzban z nektarem nieśmiertelności, maczugę, tarczę czy owoc cytrusowy, które interpretowane są jako symbole różnych form dobrobytu, bogactwa i sukcesu. Zdaje się jednak, że dominujące jest przedstawienie, w którym – nawet przy czterech dłoniach – podstawowym atrybutem są lotosy oraz odpowiednie, zsyłające na wiernych pomyślność gesty rąk (mudry).

Bogini Lakszmi – podobnie jak Saraswati – obecna jest w codziennym kulcie dziesiątków milionów hindusów. W większym nawet stopniu niż w przypadku pierwszej z Tridewi kult Lakszmi ma charakter świątynny, a przybytków poświęconych Pomyślnej Bogini znajdziemy w Indiach setki, jeśli nie tysiące. Z boginią tą związanych jest kilka świąt, często o charakterze regionalnym, ale zawsze na pierwszy plan bezkonkurencyjnie wysuwa się najpopularniejsze indyjskie święto w ogóle, czyli Diwali vel Dipawali. Święto to obchodzone jest przez hindusów (ale też dżinistów czy sikhów) jesienią (miesiąc kartik) w momencie nowiu. W tym czasie wyznawcy odwiedzają świątynie, ale organizują też uroczystości domowe. Znakiem rozpoznawczym tego święta są gliniane lampki oraz inne formy rozświetlania otoczenia (fajerwerki czy lamki, które w naszym kręgu kulturowym znamy z okresu bożonarodzeniowego). Święto to uznaje się też w niektórych tradycjach indyjskich za początek nowego roku, a kojarzone jest właśnie z Lakszmi. Hindusi uczestniczą wtedy całymi rodzinami w oddawaniu czci bóstwom, a szczególnie Lakszmi w ramach obrzędu Lakszmi Pudźi. To czas kojarzony z początkiem, odnową, ale też nadchodzącym bogactwem, dobrobytem i pomyślnością.

Lakszmi bez wątpienia jest jedną z najważniejszych postaci hinduskiego panteonu. Uważana jest za opiekunkę ogniska domowego, co oznacza, że ​patronuje życiu rodzinnemu we wszystkich jego przejawach i zapewnia dobrobyt rodzinie i domostwu. Oddawanie jej czci ma zapewniać rodzinie szczęście, pomyślność oraz bogactwo – zarówno w aspekcie materialnym, jak i duchowym. Bogini ta – choć bez wątpienia popularna jako mogąca przyczynić się do materialnego bogactwa i finansowego zabezpieczenia rodziny – łączona jest również z sukcesami w życiu duchowym. Odpowiedzialna jest za bogactwo życia wewnętrznego, mądrość oraz stabilność i pomyślność w praktykach duchowych. Lakszmi jest kobietą. I kobiety też za szczególną swoją patronkę ją uznają. Odczuwają też i wierzą w głęboką i realną tożsamość między nimi a boginią. Tożsamość ta wyrażana jest w wielu sanskryckich tekstach. Każda kobieta – dziewczynka czy też dorosła kobieta – uznawane są za manifestację Lakszmi. W Hymnie do Lotosowej Bogini (Kamala Stotra) przywódca bogów – Indra wychwalając boginię zauważa, że każda kobieta jest Twoim ucieleśnieniem (wers 7). Postać Lakszmi od wieków stanowi inspirację dla indyjskich kobiet, służąc za wzór ról, jakie powinny odgrywać w społeczeństwie.

Krzysztof Gutowski