Pakistan jest krajem wielokulturowym, wielojęzykowym o bogatej i złożonej historii. Myśląc o historii i kulturze regionu przed oczyma mamy jednak zazwyczaj indo- muzułmańską kulturę, zabytki Lahore i Multanu, sufickie pieśni wykonywane przy grobowcach muzułmańskich mistyków. Mało kto ma świadomość, że znaczna część Pakistanu w zamierzchłej przeszłości była przestrzenią dla rozwoju unikatowej na skalę światową kultury – jednocześnie indo-greckiej i buddyjskiej, kultury która stanowiąc niezwykłą syntezę świata śródziemnomorskiego i Azji wpłynęła na dzieje niemal całej Azji, kultury starożytnej Gandhary. Zapraszamy Was na cykl tekstów o starożytnej Gandharze, który jest zmienioną i poszerzoną wersją tekstu z 53. numeru pisma Zupełnie Inny Świat.

Gandhara – spór o znacznie

Termin Gandhara, którego znaczenie wywodzi się od rzeczownika gandha – „miły zapach” (choć etymologia ta jest więcej niż wątpliwa w opinii piszącego te słowa) jest niejednoznaczny, zarówno geograficznie, jak i historycznie. W wąskim rozumieniu region starożytnej Gandhary pokrywa się z terenami dzisiejszego Peszawaru w Pakistanie i jego okolic w Prowincji Chajber-Pasztunchwa. Jednak kulturowo i historycznie rzecz ujmując mówi się często o tzw. Wielkiej Gandharze (Greater Gandhara), czyli obszarze całego niemalże pogranicza pakistańsko-afgańskiego, Doliny Swat i zachodniego Pendżabu, a także części Baktrii, a nawet leżącej dziś w Chinach Kotliny Kaszgarskiej. Granice tego terenu wyznacza zakres kulturowego i religijnego oddziaływania ściśle rozumianej Gandhary, przede wszystkim w postaci buddyzmu gandharskiego oraz wykorzystywania języka gandhari i pisma kharoszthi.

Pakistan – centrum mitycznych i historycznych Wielkich Indii

O tym jak ważne są starożytne dzieje Pakistanu nie powinno się nikogo musieć przekonywać. Wszak sama nazwa Indie wywodzi się od rzeki Indus, która płynie dziś przez Pakistan, a większość ośrodków miejkich najstarszej „cywilizacji Indii”, czyli tzw. Cywilizacji Doliny Indusu z przesławnymi Mohendżo Daro i Harappą, leży na terenie dzisiejszego Pakistanu. Obszar ten, zarówno górskie przełęcze Hinduskuszu, jak i żyzne równiny wokół Indusu i Pendżabu, był świadkiem wielu historycznych i mitycznych wydarzeń, które definiuję Azję Południową, jako region. Poświadczają to przekazy wszystkich niemal indyjskich tradycjach religijno-filozoficznych.

O regionie tym, jako ważnym ośrodku edukacji i ortodoksyjnych praktyk wspominają teksty związane z bramińskim przekazem Wed. Tam odebrać edukację mieli niektórzy wedyjscy myśliciele, tam wysyłać na nauki powinni swoich synów ambitni i troszczący się o wykształcenie swoich dzieci bramini. Trudno co prawda stwierdzić czy rzeczywiście – i jeśli tak, to kiedy – tereny dzisiejszego Pakistanu miałyby być tak ortodoksyjnie bramińskie. Z pewnością znaczna część wedyjskich tekstów rzeczywiście została skomponowana na tym terenie, ale czy możemy tę wedyjskość rzutować na realia tekstów o wiele późniejszych, z których część powstawała nawet, gdy bramińskiej kultury z pewnością już na obszarze Wielkiej Gandhary nie było? Braminom zależało jednak, by podkreślać swojego historyczne i kulturowe prawa do związków z tą częścią Azji Południowej. Największy sanskrycki epos Mahabharata opowiadający dzieje konfliktu dwóch spokrewnionych rodów Pandawów i Kaurawów do Takszaśili (znanej ze źródeł greckich jako Taxila, a w sanskrycie znaczącej „Ociosana Skała”) odwołuje się bardzo często. Nie dość powiedzieć, że sam tekst Mahabharaty, według jej opowieści ramowej, miał został wyrecytowany po raz pierwszy właśnie w Takszaśili przy okazji wielkiej ofiary wężowej. Ofiara ta była wynikiem konfliktu króla Dźanamedźaju z wężami – być może reprezentującymi niebramińskich mieszkańców regionu, a recytacja Mahabharaty była częścią wielkiego procesu mediacyjnego na tym, z punktu widzenia bramińskiego, bardzo spornym regionie.

Z obszaru Wielkiej Gandhary pochodzić miał i tworzyć (w miejscowości Śalatura) gramatyk Panini, postać absolutnie niepowtarzalna i kluczowa dla dziejów kulturowych Azji Południowej. Żyjący najprawdopodobniej w IV w. p.n.e. Panini dokonał syntezy wiedzy gramatycznej swoich czasów, a następnie stworzył i wyraził w swoim Ośmioksięgu (Asztadhjaji) systemu standaryzacji i opisu sanskrytu, któremu, gdy mowa o poziomie precyzji i metodologicznym wysublimowaniu nie dorównało europejskie językoznawstwo aż do wieku XIX. Swoją drogą, poziom ten osiągnęło wtedy między innymi właśnie dzięki odkryciu i studiom nad gramatyką Paniniego. Dowodem na znaczenie Gandhary dla świata bramińskiego i tradycji wedyjskiej, które w kolejnych wiekach wykształciły to, co dziś znamy jako hinduizm, jest również możliwy gandharski kontekst dla usystematyzowania kanonu wedyjskiego w ogóle. Coraz częściej mówi się, że uporządkowanie tekstów wedyjskich w zamknięty i skończony zbiór – kanon właśnie – zostało zainspirowane bliskością achemenidzkiej Persji i podobnymi tendencjami porządkowania tradycji zoroastryjskiej, czego doskonałą świadomość miano w przygranicznej i znajdującej się w kręgu oddziaływania perskiego Gandharze.

Dzieje Gandhary w pigułce

Gandhara wkracza na arenę historii w wyraźnym stopniu wraz z podbojami tej części Azji przez perskich Achemenidów. Tereny te zostały włączone bezpośrednio lub też znajdowały się pod przemożnym wpływem perskim między VI a IV w. p.n.e., aż do momentu kiedy to Aleksander Wielki złamał achemenidzką potęgę i ruszył dalej na wschód, ku Indiom. W ciągu kilku lat on i jego armia podbili wszystkie dawne prowincje imperium Achemenidów i utworzyli greckie osady w różnych miejscach w celu utrzymania kontroli nad olbrzymim terytorium, które sięgało daleko na wschód, obejmując cały dzisiejszy Afganistan i większość Pakistanu.

Imperium Aleksandra nie przetrwało długo. Zmieniło jednak region na zawsze. Przede wszystkim dzięki obecności greckich kolonistów. W ten sposób w północno- zachodniej części Azji Południowej żyli Grecy, którzy stanowili elity polityczne i częściowo kulturalne przez wiele dekad, a nawet stuleci. Na południowy-wschód od tych ziem próżnię wywołaną „wizytą” Aleksandra wypełniło imperium władców z dynastii Maurjów, którego najwybitniejszym przedstawicielem i postacią wyjątkową na skalę nie tylko Indii, ale całego starożytnego świata był cesarz Aśoka. Aśoka, którego panowanie w latach 268-232 p.n.e. jest jednym z niewielu z taką pewnością datowanych wydarzeń w dziejach Indii, był postacią niezwykłą. Świecki wyznawca buddyzmu, który jednak zdecydował się w swoim rozległym kraju wprowadzić reformy społeczne o niespotykanym wcześniej charakterze. Władca, który miał określony projekt cywilizacyjny – projekt rozwoju swojego imperium w oparciu o świeckie, czy też uniwersalnie uznawane, wartości. W końcu cesarz, który zdecydował się swoją wolę, poglądy oraz emocje komunikować bezpośrednio poddanym w postaci edyktów, które stanowią jednocześnie pierwsze pewne przykłady użycia pisma w Indiach. Dla naszego tematu jednak ważne jest to, że Aśoka bacznie obserwował obszar Gandhary, który był częściowo na terenie jego imperium. I również w Gandharze mamy aśokańskie edykty. I to edykty unikatowe, bo zapisane w aż czterech systemach pisma: kharoszthi, brahmi, greckim i aramejskim. Aśoka miał też świadomość odrębności kulturowej regionu (sam zresztą mógł mieć przynajmniej częściowo greckie korzenie) i obszar ten – jako węzeł komunikacji z władcami hellenistycznymi – był ważny dla polityki jego imperium, które nie przetrwało jednak długo po jego śmierci i upadło w 180 r. p.ne..

Dzieje postamuryjskiej Gandhary to kolejne ważne, choć krótkotrwałe okresy związane z władcami – i, jak się okażem kulturami – indo-greckimi, indo-scytyjskimi i indo-parthyjskimi. Okres ten kończy wejście w Gandhary w swoisty Złoty Wiek, jakim było znalezienie się w obrębie, a w pewnym momencie w sercu, Imperium Kuszanów, którzy panowali od I do końca IV w. n.e. Był to okres bujnego rozwoju gandharskiej sztuki i kultury, patronatu nad buddyzmem ze strony kuszańskich władców i największego chyba zasięgu kulturowego oddziaływania Gandhary w Azji. Po załamaniu imperium Kuszanów Gandhara trafiła pod kontrolę kolejnych fal najeźdźców ze stepu, różnych grup łączonych z Hunami: Kidarytów, Alkhonów, czy w końcu heftalickich władców określanych, jako Turk Szachi. Dzieje Gandhary jako odrębnego podmiotu kończą się w XI w. n.e. wraz z ostatnią dynastią zwaną „hinduską” (Hindu Śahi) i podbiciem tych terenów przez Mahmuda z Ghazni, co położyło kres buddyjskiej cywilizacji Gandhary.

Krzysztof Gutowski