Z okazji miesiąca kobiet na Kulturazji wybraliśmy dla naszych czytelników dziewięć indyjskich filmów, które poruszają temat praw kobiet i problemów, z jakimi mierzy się żeńska część indyjskiego społeczeństwa. Niektóre z nich nawiązują do przemocy, której ofiarami zbyt często padają kobiety, inne z kolei łamią tabu w kwestiach związanych z seksualnością. Są to często historie uniwersalne, które można umieścić w niemal każdym kontekście kulturowym, również polskim. Znajdziecie wśród nich obrazy mroczne i niepokojące, ale także ciepłe i pełne optymizmu.

Osobom spoza Azji Południowej indyjskie kino kojarzy się przede wszystkim z komercyjnymi produkcjami ze studiów bollywood w Mumbaju. Są to głównie romanse i kino akcji z niezliczoną ilością muzyki i tańca, które raczej unikają trudnych tematów takich jak prawa kobiet i walka o ich implementację. Widownia powierzchownie zaznajomiona z indyjską kinematografią zapewne widziała w akcji Shah Rukha Khana zakochanego po uszy w kobiecie, z którą nie może być ze względu na odmienne pochodzenie klasowe, kastowe czy też inną religię. Być może publika spoza Azji Południowej widziała też kiedyś Amitabha Bachchana pokonującego niebezpiecznych przestępców. Takie tytuły jak Czasem słońce, czasem deszcz lub Gdyby jutra nie było zapewne obiły się o uszy wielu fanów kina nie ograniczających się do amerykańskich i europejskich produkcji. Jednak tego rodzaju komercyjne produkcje w języku hindi spod znaku bollywood stanowią zaledwie 33 proc.  dochodów indyjskiego przemysłu filmowego, którego duże ośrodki znajdują się między innymi w Kalkucie (Tollywood), Hajdarabadzie, Ćennaju, Bangalore i Koczinie. Oprócz hindi wiele filmów nagrywa się też w językach takich jak bengalski, pendżabski, tamilski, telugu czy malajalam.

To jednak indyjskie kino autorskie i niezależne częściej niż komercyjne produkcje podejmuje tematy społeczne takie jak prawa kobiet. Poniżej oferujemy selekcję tytułów, które zachęcają do refleksji o tej problematyce. Wśród nich znajdziecie zarówno filmy bollywoodzkie jak i produkcje niezależne.

SPALONE (Parched, 2015)

To pierwszy film nakręcony przez Leenę Yadav. Przybliża on widzom perypetie grupy przyjaciółek z małej wioski w stanie Radźastan. Bohaterki filmu doznają przemocy fizycznej i psychicznej ze strony mężczyzn i zmagają się z patriarchalną strukturą społeczną oraz normami i zwyczajami, które nie zmieniły się od wieków, zwłaszcza w obszarach wiejskich. Śluby nieletnich, wymaganie posagu od rodziców dziewczyn wydawanych za mąż oraz gwałt małżeński – to tylko niektóre z nich. Oprócz tego muszą stawić czoła własnym, głęboko zakorzenionym patriarchalnym uprzedzeniom, takim jak ocenianie innych kobiet, w szczególności tych, które otwarcie buntują się przeciwko normom społecznym regulującym kobiecą seksualność.

Spalone to urzekająca opowieść o walce o wolność i równouprawnienie, z niezwykle barwnymi i urzekającymi bohaterkami. Sceny przemocy sąsiadują z momentami pełnymi humoru, radości i pięknej, inspirującej solidarności kobiet. Sprawne balansowanie między mrokiem opresji i przebłyskami nadziei, a także wspaniała fotografia i muzyka sprawiają, że film Leeny Yadav ogląda się z wielką przyjemnością.

SONI (2018)

Ten dramat Ivana Ayra pozwala nam poznać życie Soni, młodej policjantki z Delhi, która przechodzi kryzys emocjonalny związany z niedawnym rozwodem. Soni jest niezwykle porywcza i gwałtownie reaguje na wszelkie zaczepki, próby molestowania i seksistowskie komentarze ze strony mężczyzn, przez co wdaje się w szereg konfliktów. Te emocjonalne reakcje narażają ją na problemy w pracy – wsparcie zapewnia jej jedynie szefowa i przyjaciółka zarazem, komendant Kalpana. 

Najmocniejszą stroną filmu są postacie obu kobiet. Soni jest ewidentnie przygnębiona i sfrustrowana swoim życiem, ale jej niezwykłe poczucie godności i świadomość niesprawiedliwości pozwalają jej przetrwać nawet najtrudniejsze chwile. W społeczeństwie, które woli kobiety posłuszne, łagodne i uległe, Soni nie pozostawia żadnej krzywdy bez odpowiedzi. Kalpana z kolei jest dużo spokojniejsza i cierpliwa. Mimo jej wysokiego stanowiska w policji nie brakuje jej wrażliwości na różne problemy, z jakimi zmagają się policjanci i policjantki niższego szczebla. Niestety, w oczach przełożonych empatia Kalpany jest równoznaczna ze słabością, stąd naciski, by podwładnych traktować w sposób bardziej despotyczny – tak, jak robią to komendanci płci męskiej.

Soni to mroczny obraz sytuacji kobiet w instytucji całkowicie zdominowanej przez mężczyzn. Mimo, iż w Indiach jest być może więcej policjantek niż w większości krajów Europy, film pokazuje, że niekoniecznie przekłada się to na większe wpływy w policji. Mroczny klimat wprowadza przede wszystkim sceneria – film składa się głównie ze scen nocnych, przez co widz może mieć poczucie zagrożenia, jakie odczuwają kobiety. Mrok panuje również w duszy Soni, choć policjantka zawzięcie broni się przed najbardziej perwersyjnymi przejawami patriarchalnej opresji wobec kobiet.

PINK (2016)

Film Aniruddhy Roya Chowdhury’ego to mocny dramat sądowy o trzech młodych kobietach, które mimo że są ofiarami zasiadają na ławie oskarżonych. Chowdhury pokazuje indyjskie sądownictwo jako niezwykle konserwatywne i nastawione na obronę patriarchalnego porządku społecznego. Przesłuchanie kobiet, które padły ofiarą napaści seksualnej, w trakcie rozprawy jest skandalicznie poniżające, a jednocześnie zakłada niewinność mężczyzn, którzy dopuścili się napaści.

Z perspektywy feministycznej można zarzucić filmowi fakt, że zbytnio skupia się na męskiej postaci, w którą wciela się legenda Bollywood Amitabh Bachchan. Gra on emerytowanego sędziego, który decyduje się wrócić do zawodu, aby obronić kobiety. Mimo tak dominującej postaci męskiego zbawcy warto zwrócić uwagę na imponującą grę aktorek takich jak Kirti Kulhari.

PAD MAN (2018)

To kolejny film w temacie walki o równość i praw kobiet, w którym cała uwaga skupia się na bohaterze płci męskiej. Pad Man jest oparty na prawdziwej historii mężczyzny o imieniu Lakshmikant, którego gra jeden z najbardziej rozpoznawalnych aktorów bollywood Akshay Kumar. Lakshmikant przeciwstawia się konserwatywnej kulturze społeczności w wiejskim rejonie stanu Madhja Pradeś ze szczerej troski o zdrowie i bezpieczeństwo kobiet. Problemem wyjściowym, na którym skupia się fabuła filmu, jest tabu wokół menstruacji w indyjskim społeczeństwie, zwłaszcza na terenach wiejskich, gdzie podpaski są albo niedostępne albo zbyt drogie dla wielu kobiet, co sprawia, że zwracają się one ku zdecydowanie mniej higienicznym metodom zagrażającym ich zdrowiu, a nawet życiu.

Lakshmikant jest niezwykle czarującą postacią, której prostota, niewinność i dobre usposobienie mogą porwać serca widzów. Jest wynalazcą samoukiem, którego cierpliwość i nadzwyczajne zdolności w mechanice pozwalają na produkcję tanich podpasek, co wywołuje poważny skandal obyczajowy wśród mieszkańców wioski. O ile brzmi to dość komicznie (i jest komiczne!), warto obejrzeć historię zmagań ‘Lakshmiego’ z uprzedzeniami otaczającej go społeczności. Pad Man jest obrazem komercyjnym, ale jego bollywoodzka estetyka i szczera próba zajęcia się wciąż nieco kontrowersyjnym tematem zasługują na uwagę. Z gatunku jest to raczej komedia, choć nie traktuje problematyki menstruacji i tabu wokół niej w sposób trywialny. Oprócz samej menstruacji, reżyser R. Balki zwraca też uwagę na inne wymiary życia w Indiach, takie jak ogromne różnice między społeczeństwem w małych miejscowościach i w dużych miastach, szczególnie biorąc pod uwagę wykształconą klasę średnią z dużych ośrodków miejskich.

AJJI (2017)

Ten dramat Devashisha Makhiji z 2017 roku przedstawia przebieg wydarzeń zbyt powszechny w Indiach: dziewczynka z biednej rodziny zostaje zgwałcona przez wpływowego mężczyznę chronionego przez policję, co zmusza jej rodzinę do wycofania oskarżenia. Tym razem jednak gwałciciel, syn lokalnego polityka, źle trafił i staje się celem kobiety zdeterminowanej, aby dociekać sprawiedliwości lub zemsty. Ponieważ policja nie jest chętna do pomocy rodzinie, babcia dziewczynki, Ajji, jako jedyna nie poddaje się w walce. Podczas gdy reszta rodzina zostaje zmuszona do wycofania się ze starań o sprawiedliwość z powodu ich niskiej pozycji społecznej, wystawiającej ich na ryzyko wszelkiego rodzaju nadużyć, Ajji znajduje w sobie wystarczająco dużo godności i siły, aby zemścić się za krzywdę jakiej doznała jej wnuczka.

Ajji to niezwykle mroczny film, podobnie jak Soni. Dominują w nim sceny nocne w miejscach niezwykle nieprzyjemnych i niebezpiecznych dla kobiet. Takim miejscem są slumsy, które zamieszkuje rodzina dziewczynki, odwiedzane czasami przez osoby znajdujące się ponad prawem – bogatych i wpływowych mężczyzn z wyższych kast i klas społecznych, którzy nierzadko wykorzystują swoją uprzywilejowaną pozycję i nietykalność, jaką się cieszą, aby zabawić się kosztem osób bezbronnych. Film polecamy szczególnie osobom, które są gotowe na tego rodzaju mroczny dramat zemsty.

BOGINIE (Angry Indian Goddesses, 2015)

Film Pana Nalina opowiada o spotkaniu grupy przyjaciółek, głównie wykształconych i bogatych kobiet z wyższej klasy społecznej, które wynajmują dom przy plaży w Goa z okazji ślubu jednej z nich. Tytułowe boginie mogą się pochwalić sukcesami w przeróżnych dziedzinach: Są wśród nich między innymi gwiazda muzyki w bollywood, fotografka mody, ważna menadżerka dużej korporacji, aktorka i aktywistka społeczna. Kobiety między sobą rozmawiają głównie po angielsku i podejmują tematy typowe dla ich klasy społecznej.

Choć wybór postaci jest raczej mało reprezentatywny dla indyjskiego społeczeństwa i jego osobliwości, istnieją też pewne różnice między bohaterkami, które sprawiają, że debaty między nimi stają się ciekawe i pobudzające do refleksji. Dla przykładu, jedna z kobiet, Pammi, jest panią domu z wyboru, podczas gdy jej przyjaciółki są samowystarczalnymi i odnoszącymi sukcesy w pracy kobietami, co prowadzi do dyskusji o znaczeniu emancypacji i sukcesu. Oprócz tego, dochodzi do napięć o naturze politycznej między rewolucyjną aktywistką Nargis i menadżerką w korporacji Su. Zauważalne są też duże różnice klasowe między głównymi bohaterkami a służącą Freidy, Lakshmi, której tradycyjny wizerunek podkreśla jej ubiór – jako jedyna nosi sari – oraz brak znajomości angielskiego.

Obraz Boginie przeistacza się z dość lekkiego filmu o nieco powierzchownych problemach bohaterek w dramat potępiający patriarchalne normy społeczne. Ten zwrot jest dosyć nagły i nieoczekiwany i w nieco nienaturalny sposób rozbija film na dwie części. Z drugiej strony, jest to produkcja niezwykle potrzebna, nawet jeśli traktuje ważne dla kobiet w Indiach tematy dość stereotypowo. To tego rodzaju przystępnie opowiedziane historie tworzą świadomość i otwierają niezbędną do zmian debatę społeczną.

LEECHES (2016)

Leeches, czyli “pijawki” to krótki, 27-minutowy film młodej indyjskiej reżyserki Payal Sethi opowiadający historię dziewczyny z konserwatywnej muzułmańskiej rodziny w Hajdarabadzie, która próbuje uratować swoją nieletnią siostrę przed wymuszonym na niej małżeństwem z bogatym, starszym mężczyzną. Bohaterka filmu próbuje starodawnej metody leczniczej, aby przywrócić dziewictwo siostry. Leeches pozwala widzom spojrzeć na sceny z życia muzułmańskiej społeczności starego miasta Hajdarabadu, gdzie nierówności społeczne są wykorzystywane bez skrupułów przez bogatych i wpływowych mężczyzn, którzy poślubiają młode dziewczyny z biednych rodzin.

OPOWIEŚCI O POŻĄDANIU (Lust Stories, 2018)

Są to cztery krótkie filmy nakręcone przez czterech różnych reżyserów i reżyserek: Anuraga Kashyapa, Zorę Akhtar, Dibakara Banerjee i Karana Johara, którzy razem stworzyli też podobną “składankę” – Bombay Talkies (2013). Historie skupiają się na prawie kobiet do cieszenia się życiem seksualnym, co nie jest wcale oczywistością w konserwatywnym indyjskim społeczeństwie. Niektóre historie są opowiedziane w lekki i żartobliwy sposób, podczas gdy inne są nieco bardziej poważne.

W opowieści Anuraga Kashyapa bohaterką jest młoda, zamężna nauczycielka o imieniu Kalindi, która jest nowoczesną i niezależną kobietą eksplorującą związki niemonogamiczne. Z kolei główne postacie w filmie Zory Akhtar to młody mężczyzna Ajit i jego służąca Sudha, która przychodzi sprzątać jego mieszkanie, ale w tajemnicy utrzymuje z nim też seksualną relację. Niestety, granice klasowe i kastowe w nieunikniony sposób doprowadzają do końca tego sekretnego związku.

Dibakar Banerjee przedstawia niezwykle trudną historię zamężnej kobiety, która ma romans z bliskim przyjacielem męża. Opowieść Karana Johara ukazuje natomiast frustracje młodej Meghi, która jest niezadowolona z seksu ze swoim nowo poślubionym mężem Parasem. Jest on kochającym i czułym partnerem, lecz w sferze intymnej nie zauważa potrzeb Meghi, która pragnie cieszyć się seksem i intymnością w równym stopniu co on. Wszystkie cztery historie starają się przełamać tabu wokół kobiecej seksualności, a także związków nie monogamicznych i pozamałżeńskich, które istnieją nie tylko w indyjskim społeczeństwie.

DELHI CRIME (2019)

Wreszcie ostatni tytuł na naszej liście to Delhi Crime, miniserial telewizyjny Richiego Mehty. Jest to kolejny z serii mrocznych filmów, który zwraca uwagę na pilną potrzebę poprawy bezpieczeństwa kobiet w Indiach. Fabuła serialu jest oparta na zbrodni, która zszokowała indyjskie społeczeństwo, kiedy to w 2012 roku kilku mężczyzn brutalnie zgwałciło młodą studentkę w autobusie w stolicy kraju. Wydarzenie to wywołało falę oburzenia w samych Indiach, gdzie wściekłe tłumy wyszły na ulice w proteście przeciwko przemocy wobec kobiet, a także rozniosły się echem po całym świecie.

Delhi Crime opowiada zdarzenia z perspektywy jednostki policyjnej odpowiedzialnej za śledztwo w tej sprawie. Dwie spośród najważniejszych postaci to kobiety: pani komendant Vartika Chaturvedi i młoda policjantka Neeti Singh, której Vartika powierza ważną rolę w dochodzeniu. Obie kobiety są niezwykle poruszone brutalnością gwałcicieli i krytycznym stanem ofiary. To między innymi dzięki zaangażowaniu funkcjonariuszek oraz presji społecznej rozpoczyna się zakrojone na szeroką skalę dochodzenie i poszukiwanie sprawców.

Podobnie jak w Soni i Ajji, w serialu Richiego Mehty dominują nocne scenerie, które doskonale oddają poczucie zagrożenia dla kobiet w Delhi. Delhi Crime to sprawnie zrealizowana produkcja, której szybkie tempo i wyraziste postacie sprawiają, że może wciągnąć nawet wymagającą publiczność.

Filip Ramesh Mitra